معرفی کتاب هزار و یک شب – دفتر اول

کتاب هزار و یک شب – دفتر اول که عبداللطیف طسوجی آن را به فارسی برگردانده، مجموعه‌ای‌ست از داستان‌ها و افسانه‌های قدیمی از فرهنگ‌های عربی، ایرانی و هندی. راوی هر کدام از این قصه‌ها و ماجراها که اغلب در بغداد یا شهرهای ایران می‌گذرند، شهرزاد، دختر وزیر است که تصمیم گرفته هر شب یکی از آن‌ها را برای پادشاه نقل کند. این اثر ادبی کهن، همواره از محبوب‌ترین کتاب‌های تاریخ ادبیات جهان و همچنین منبع الهامی برای هنرمندان مختلف محسوب شده است.

درباره‌ی کتاب هزار و یک شب – دفتر اول

یکی از متون ادبی چندملیتی که زنان در آن حضوری روشن و فعال دارند، کتاب هزار و یک شب (One Thousand and One Nights) است. قهرمان قصّه‌های این کتاب که نسخه‌ی فارسی آن را به قلم عبداللطیف طسوجی (Abdul-Latif Tasuji) می‌خوانیم، زنی با تدبیر و هوشیار است که با نقل قصّه‌هایی هوشمندانه، پادشاهی خودکامه و مستبد را به خودآگاهی می‌رساند. روند قصه‌گویی شهرزاد در کتاب هزار و یک شب – دفتر اول، و مقایسه‌ی مضامین قصه‌ها با توجه به ریخت‌شناسی و اجزای سازنده‌ی آن‌ها نشان می‌دهد که او، کاملاً هوشمندانه و آگاهانه برای نجات جان خواهر خود و دیگر دختران سرزمینش تلاش می‌کرده است.

بررسی قصه‌ها بر اساس هم‌بستگی این سازه‌ها با یکدیگر، کمک شایانی به درک شگردهای قصه‌گویی شهرزاد در کتاب هزار و یک شب – دفتر اول نموده است. این پژوهش نشان می‌دهد که سیر داستان‌های این کتاب که اکنون با ترجمه‌ی عبداللطیف طسوجی در اختیار ما قرار گرفته، تکرار دو بخش قصه‌ی مدخل کتاب یا همان ماجرای شهریار و برادرش شاه‌زمان است؛ اما این فرافکنی در ادامه، سیری تکاملی به خود می‌گیرد. بدین ترتیب که بعضی قصه‌ها، بازتاب خیانت زنان (مانند زنان خائن شهریار و شاه‌زمان) و برخی دیگر قصه‌گویی یکی از شخصیت‌های حکایت‌ها برای نجات جان دیگران (مانند روایت‌گری شهرزاد) است.

کنش‌مندی زنان با نشان دادن زنان قدرتمند، مکار و جادوگر در لفاف قصه‌ها از زبان شهرزاد و یا راویان داستان‌ها، تناسبی هوشمندانه در روند قصه‌گویی ایجاد می‌کند و وضعیت زنان بعد از گذشت هزار و یک شب، به‌تدریج بهبود می‌یابد. حتی نحوه‌ی برخورد شهرزاد و گفت‌وگوهای کوتاه او با شهریار در پایان قصه‌های کتاب هزار و یک شب – دفتر اول نیز از روندی هوشمندانه برخوردار است که با اصول روان‌شناسی در درمان بیماران مطابقت می‌کند. ماجراهایی که شهرزاد در این هزارویک شب برای پادشاه روایت می‌کند با داستان دو برادر به نام‌های شهریار (یا شهرباز) و شاه‌زمان آغاز می‌شود.

شهریار و شاه‌زمان که هر دو پادشاه هستند، مورد خیانت زنان خود قرار می‌گیرند و هر کدام به شیوه‌ی خود با این مسئله برخورد می‌کنند. شاه‌زمان ترک پادشاهی کرده و راهی دیار برادر می‌شود و شهریار هم به انتقام خیانت همسرش، هر شب دختری را به نکاح درمی‌آورد و بامداد روز بعدی، دستور قتلش را می‌دهد. تا اینکه کم‌کم دختری در شهر باقی نمی‌ماند. در این قسمت از کتاب هزار و یک شب – دفتر اول، وزیر شهریار وارد داستان می‌شود. او که دو دختر به نام‌های شهرزاد و دنیازاد دارد، به‌شدت نگران این قضیه است و در پی راه‌حلی برای آن می‌گردد. تااینکه دخترش شهرزاد، با راه‌حلی نزد او می‌آید و درخواست می‌کند که به عقد شهریار دربیاید.

در ادامه‌ی روایت این کتاب به قلم عبداللطیف طسوجی، شهرزاد مطابق با پیشنهاد خودش به عقد پادشاه درمی‌آید. او در همان شب اول به شهریار می‌گوید خواهری دارد که هر شب، با قصه‌های او به خواب می‌رود. زن از پادشاه درخواست می‌کند که همان موقع خواهرش را به قصر بیاورند تا بتواند برای آخرین‌بار، برای او قصه بگوید. شهریار درخواست او را قبول می‌کند و به این ترتیب دنیازاد را به قصر می‌آورند. شهرزاد با ورود خواهرش، قصه‌گویی را آغاز می‌کند و از همان شب، شهریار و هچنین ما را وارد جهان کتاب هزار و یک شب – دفتر اول می‌کند. اما پادشاه خبر ندارد که با قبول کردن این درخواست، قدم در راهی بی‌بازگشت گذاشته است. او که مسحور این قصه شده، مهلت می‌دهد که شهرزاد زنده بماند تا بتواند فرداشب ادامه‌ی ماجرا را بشنود. اما این قصه هزارویک شب به درازا می‌کشد!

نخستین ترجمه‌ی کتاب هزار و یک شب – دفتر اول به زبان‌های اروپایی، در قرن شانزدهم میلادی و به دست آنتوان گالان صورت گرفت. این ترجمه که به زبان فرانسوی بود، در سال 1704 میلادی منتشر شد. سر ریچارد برتون نیز نخستین ترجمه‌ی انگلیسی این کتاب را در سال 1885 عرضه کرد. قصه‌های شهرزاد آرام‌آرام شهرتی جهانی پیدا کردند؛ تا حدی که بسیاری از چهره‌های بزرگ ادبیات، همچون جیمز جویس، آن‌ها را دست‌مایه‌ی خلق آثار خود قرار دادند. خورخه لوئیس بورخس نیز همه‌ی آثارش را مدیون هزار و یک‌ شب می‌دانست. این کتاب که تاکنون به زبان‌های متعددی ترجمه و منتشر شده، در میان فارسی‌زبانان نیز با ترجمه‌ی عبداللطیف طسوجی خوانده می‌شود.

کتاب هزار و یک شب – دفتر اول، با ترجمه‌ی عبداللطیف طسوجی که یکی از کتاب‌های کهن و ارزشمند ادبی در جهان محسوب می‌شود و بهترین یادگار باقی‌مانده از آداب و رسوم کهن در مشرق‌زمین به‌شمار می‌آید را نشر ارس به چاپ رسانده است.

نکوداشت‌های کتاب هزار و یک شب – دفتر اول

• این کتاب دربرگیرنده‌ی تعدادی از محبوب‌ترین داستان‌های جهان، مانند علاءالدین و سندباد است. هزارویک شب یکی از دوست‌داشتنی‌ترین آثار ادبی جهان، چه در ادبیات شرق و چه در ادبیات غرب است. (آمازون)
• آمیزه‌ای رنگارنگ از شوخ‌طبعی، خشونت و داستان‌های رمانتیک. (Barnes & Noble)
• از شاهکارهای کلاسیک تاریخ ادبیات برای تمام کشورهای جهان. (TASCHEN Books)

اقتباس‌های سینمایی و فرهنگی از کتاب هزار و یک شب – دفتر اول

کتاب هزار و یک شب به‌عنوان یکی از مشهورترین منابع ادبی جهان، سرشار از قصه‌هایی‌ست که امروز دیگر نمی‌توان آن‌ها را به جغرافیا و فرهنگی خاص مربوط دانست. ماجراهایی که شهرزاد در طول این کتاب روایت می‌کند، با آثار هنری و ادبی سرزمین‌های مختلف آمیخته شده و اثری بین‌المللی را خلق کرده‌اند که بارها در حوزه‌های داستان، شعر، نقاشی، سینما، تئاتر و… مورد اقتباس قرار گرفته است. البته ویژگی‌ها و سبک روایت داستان‌های این کتاب، به خلق مواردی فراتر از آثار ادبی و هنری خاص نیز انجامیده‌اند و حتی بر ایجاد ژانرها و درون‌مایه‌های ادبی مختلف تأثیر گذاشته‌اند. از میان اقتباس‌های بی‌شمار صورت‌گرفته از هزار و یک شب، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• فیلم‌نامه‌ی فیلم ایرانی شب قوزی که به کارگردانی فرخ غفاری ساخته شده و در سال 1343 به نمایش درآمد، با اقتباس از یکی از داستان‌های این کتاب نوشته شده است.
• بسیاری از صاحب‌نظران عرصه‌ی سینما و هنر، فضای کلی حاکم بر کارهای کارگردان شهیر ایتالیایی، پیر پائولو پازولینی را الهام‌گرفته از داستان‌های هزار و یک شب می‌دانند.
• مارک شاگال، فردیناند کلر، گوستاو دوره و والتر کرین، ازجمله نقاشانی هستند که صحنه‌هایی از این داستان را به تصویر درآورده یا برخی از تابلوهای خود را با الهام از این کتاب خلق کرده‌اند.

کتاب هزار و یک شب – دفتر اول برای چه کسانی مناسب است؟

خواندن داستان‌ها و ماجراهای کتاب هزار و یک شب – دفتر اول، برای هر مخاطبی با هر سلیقه و دغدغه‌ای، آورده‌ای خواهد داشت. چراکه بی‌شک هیچ انسانی نیست که بتواند در برابر جادوی قصه‌ها مقاومت کند و از غوطه‌ور شدن در این دریا لذت نبرد.

با عبداللطیف طسوجی بیشتر آشنا شویم

«هزار و یک شب» نامی است که از زمان انتشار ترجمه‌ی عبداللطیف طسوجی در دوره‌ی قاجار، بر این کتاب گذاشته شده و پس از آن به شهرت رسیده است. طسوجی، مترجم این کتاب (که نام قدیمش «هزار افسان» بوده است)، نویسنده، مترجم و یکی از فضلای دوران فتحعلی‌شاه قاجار بود. دانش ادبی او موجب شد که در یکی از اقداماتش، لغت‌نامه‌ی «برهان قاطع» را اصلاح کند. عبداللطیف طسوجی ترجمه‌ی کتاب هزار و یک شب از زبان عربی به فارسی را در سال 1259 و به دستور شاهزاده بهمن‌میرزا آغاز کرد. در مسیر ترجمه‌ی این کتاب و به‌خصوص تبدیل اشعار عربی آن به فارسی، محمدعلی‌خان اصفهانی، متخلص به سروش نیز او را یاری کرد. سرانجام در سال 1261، هزارویک شب برای نخستین‌بار در چاپ‌خانه‌ی سنگی تبریز به چاپ رسید. گفتنی‌ست که فارسی‌زبانان تابه‌امروز نیز از نسخه‌ی ترجمه‌شده به دست عبداللطیف طسوجی استفاده می‌کنند.

در بخشی از کتاب هزار و یک شب – دفتر اول می‌خوانیم

پس از آن گدای نخستین پیش آمده گفت:‌ ای خاتون بدان که سببِ تراشیده شدن زنخ و نابینایی چشم من این است که پدرم پادشاه شهری و عمّم پادشاه شهر دیگر بود. روزی که مادر مرا بزاد، زن عمّم نیز پسری بزاد. سال‌ها بر این بگذشت هر دو بزرگ شدیم. من به زیارت عم رفتم. پسر عمّم همه‌روزه میزبانی کردی و گونه‌گونه مهربانی به‌جا آوردی. روزی با هم نشسته باده خوردیم و مست گشتیم. پسر عمّم گفت: حاجتی به تو دارم باید مخالفت نکنی. من سوگندها یاد کردم که مخالفت نکنم. در حال برخاست و زمانی از من پنهان شد. چون باز آمد دختری ماه‌منظر با خود بیاورد و با من گفت که این دختر را در فلان گورستان و فلان مکان به سردابه اندر برده به انتظار من بنشینید. من نتوانستم که مخالفت کنم دختر را برداشتم و به همان‌جا بردم.

هنوز ننشسته بودیم که پسر عمّم بیامد و کیسه‌ای که گچ و تیشه‌ای در آن بود و طاسک آبی بیاورد و گوری را که در میان سردابه بود بشکافت و خاک و سنگ به یک‌سو ریخت. تخته‌سنگی پیدا گشت و به زیر اندر دریچه، نردبانی پدید شد. پسر عمّم به آن دختر اشارتی کرد. در حال آن دختر از نردبان به زیر شد. پسر عمّم روی به من آورده گفت: احسان بر من تمام کن.

گفتم: هرچه گویی چنان کنم. گفت: چون من از نردبان به زیر شوم، سنگ بر دریچه بینداز و خاک بر آن بریز. پس از آن گچ را با آب عجین کرده، گور را گچ‌اندود گردان. بدانسان که کسی نداند که این گور شکافته است و بدانکه یک سال است من در این مکان زحمت می‌برم تا این مکان را آماده ساخته‌ام و حاجت من از تو همین بود. این بگفت و از نردبان به زیر رفت.